Veliaht Planlamasında Rol Model ve Sistem Üzerine Bir Deneme
Veliaht Planlaması Danışmanlığı üzerine Dr. Soner ALTAŞ’ın 24 Nisan 2024 tarihli yazısını aşağıda Sizlerle paylaşıyoruz.
I. Veliaht Nedir?
Veliaht, sözlük anlamı itibariyle, bir hükümdarın ölümünden veya tahttan çekilmesinden sonra tahta geçmeye aday olan kimsedir[1]. Veliaht, monarşi ile yönetilen ülkelerde bir hükümdarın ölümünden veya tahttan çekilmesinden sonra tahta geçmeye aday olan kimseye verilen isimdir. Monarşik yönetim biçimine sahip birçok devlet, hükümdar ölmeden önce veliaht belirleyip onları özel hocalar ile eğiterek, devlet yönetimine hazır hale getirmekteydi. Genellikle Avrupa’da görülen bu makama tarihteki birçok Türk devletinde de rastlanılmaktadır[2].
II. Şirketlerde Veliaht Planlaması nedir?
Aile Anayasası hazırlayan veya hazırlık sürecinde olan şirketlerde en önemli konu başlıklarından birisi veliaht planlamasıdır. Kısaca, şirketin yönetimine geleceği beklenen yeni kuşağın belirlenmesi ve bu doğrultuda gerekli bilgi ve tecrübe ile donatılmasını sağlayan tedbirlerin alınmasıdır. Bunun için Aile Anayasası’nda “Profesyonellik ilkesi gereğince, aile üyesi personelin seçimi, atanması, yükseltilmesi, ödüllendirilmesi, gelecek kuşakların şirket yönetiminde görev alması kararları bilgi, deneyim, performans ve liyakat ölçütlerine göre yapılacaktır.” şeklinde hükümlere yer verilir.
III. Veliaht Planlamasında Rol Model Olarak Fatih ve Veliahtlar Arası Rekabet Sistemi
Aile Anayasası, gelişmiş batılı ülkelerden, esas olarak da Amerika’dan ithal edilmiş bir kavram ve uygulamadır. Son 20 yıldır cazibesini iyice artırmıştır. Büyük aile şirketleri için adeta itibar göstergelerinden birisi olmuştur.
Kaynağı batı olunca, Türk Aile yapısına ne ölçüde uygun olduğu ayrı bir tartışma konusu olsa da, birçok şirket başarılı aile anayasalarına sahip olmuştur. Bunun yanında, birçok şirket de aile anayasası noktasında hayal kırıklıkları yaşamıştır.
Biz Aile Anayasası’na ve veliaht planlamasına bu toprakların değerleri ile bakmaya çalışacağız. İlk rol modelimiz de, Cihan Padişahı, Son Doğu Roma İmparatoru, Kartal lakaplı Fatih Sultan Mehmed Han’dır.
Çoğu kişi bilmez, ama Fatih Sultan Mehmed’in en az kendisi kadar meşhur bir Kanunnamesi vardır.
Kanunname-i Ali Osman da denilen Fatih’in Teşkilat Kanunnamesi, Osmanlı’da yazılı olarak geçen ilk anayasal düzenlemedir. İstanbul’un fethinin ardından devlet teşkilâtına, imparatorluğun büyüklüğüne ve gücüne yakışır bir karakter vermek amacıyla Fatih Sultan Mehmed tarafından düzenlenmiştir. Bu Kanunnamede yer alan ve konumuz itibariyle üzerinde duracağımız kardeş katli maddesi, uzun yıllar tartışmalara yol açmıştır. Fatih kanunnamesinde Nizâm-ı Âlem için kardeş katline ilişkin maddesi şöyledir;
“Ve her kimesneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaşların nizâm-ı âlem içün katl itmek münâsibdir. Ekser ulemâ dahi tecviz etmişlerdir. Anınla âmil olalar”.
Öğretiye göre, Fetret Devri’nin unutulmayan acı hatıraları Fatih Sultan Mehmed’in Teşkilat Kanunnâmesi’ndeki meşhur maddeyi doğurmuştur[3]. Fatih’in kardeş katli konusunda izlediği politikanın ana nedeni egemenliğin bölünmezliği ilkesini kabul etmesidir[4]
IV. Veliaht Planlamasında Rol Model Olarak Timur ve Ülüş Sistemi
Timurlu İmparatorluğu Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular ve Harezmşahlar’ın yıkılmasından sonra Türklerin Türkistan’da kurduğu en büyük devlet olmuştur. Bununla birlikte, 1402 yılında, Timur yapılan Ankara Savaşı’nda, Osmanlı Devleti’ni mağlup ederek fetret devrinin başlamasına neden olmuştur. Gelgelelim, Timur’un ölümünden hemen sonra devlet oğlu ve torunları arasında paylaşılmıştır. Buna göre; torunu Muhammed başkent Semerkant’ta tahta çıkarken, diğer torunları Pir Muhammed ile İskender İran’da, 3. oğlu Miranşah Bağdat ve Azerbaycan’da, en küçük oğlu Şahruh ise Horasan’da yerleşmişlerdir. 1507 yılında da Timurlular’ın Türkistan’daki hakimiyetine, Özbekler tarafından son verilmiştir[5].
V. Rol Modellerin ve Sistemlerin Karşılaştırılması
Tarihçi olmadığımız için kardeş katli meselesi üzerinde durmayacağız. Zaten, I. Murad döneminde Şehzade İbrahim ve Halil’in boğdurulmasıyla başlayıp Fatih Sultan Mehmed Han döneminde kanunlaşan kardeş katli uygulaması, I. Ahmed’in saltanatında kaldırılmıştır. Yerine, Ekber ve Erşad Sistemi getirilmiştir. Bu veraset sistemi, ailenin aklı başındaki en büyük üyesinin padişah olmasını benimsemiştir. Böylece, şehzadeler arasındaki rekabet de sonlanmıştır. Bu sisteme, Kafes Sistemi de denilmektedir. Kafes, (Şimşirlik veya Şehzadegan Dairesi), Osmanlı İmparatorluğu haremi içinde tahta çıkması muhtemel şehzadelerin muhafızlar tarafından sürekli olarak ev hapsinde tutuldukları yerdir [6]. Çoğu tarihçi Kanuni Sultan Süleyman sonrasında Osmanlı Devleti’nin çöküşe geçtiğini belirtse de, bize göre, Fatih Sultan Mehmed’in genç yaşta vefat etmesi ile birlikte Osmanlı Devleti yavaşlamaya ve sonrasında da gerilemeye başlamıştır.
Timur Devletinde ise ülüş sistemi ile -veliahtlar arasında kardeş katli yaşanmasa da- hanedan paylaşılmış ve devletin sonu gelmiştir. Zira, Türklerdeki egemenlik anlayışına göre hanedanın kadınları dışındaki tüm erkek üyelerin egemenlikten pay almaya hakları vardır. Hanedan üyelerinin egemenlikten pay almaları sonucu ortaya çıkan yapıya “Ülüş Sistemi” denir. Ülüş sisteminde ülke hanedan üyeleri arasında paylaşılmaktadır[7].
VI. Sonuç
Açıklamalarımızı konumuzla bağlayalım: Aile şirketleri de geçmişin bu azametli devletleri gibidir aslında. Seçilen sistem ve veliahtların karakteri, şirketlerin geleceğini şekillendirir.
Elbette aile şirketlerinde kardeş katli olmaz, bunu rekabet olarak kabul etmek gerekir. Rekabetin olması iyidir, bundan şirket yarar sağlar, ama yıkıcı rekabet hem aile ilişkilerine hem de şirket işlerine zarar getirebilir.
Buna karşılık, kafes sistemi ya da ülüş sistemi, şirketin zayıflamasına, yönetimin bilgisiz ve hedefsiz veliahtlara devredilmesine ya da şirketin bölünmesine yol açabilir.
Bu nedenle, Veliaht Planlaması Danışmanlığı konusunu kararlaştırırken, biraz da veliahtların kişiliklerini, hırslarını, karakterlerini, şirket ile olan bağlarını dikkate almak ve bir değil de birden fazla sistemi bir arada kullanmak gerekir.
Daha fazla bilgi için. Bizimle iletişime geçin
[1] Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük
[2] https://tr.wikipedia.org/wiki/Veliaht.
[3] http://www.theottomans.org/turkce/osmanli_ordu/fatih-sultan-mehmet-7.asp#:~:text=Fatih%20Kanunnamesi
[4] Coşkun Üçok, Ahmet Mumcu ve Gülnihal Bozkurt, Türk Hukuk Tarihi, 9. Baskı, Savaş Yayınevi, Ankara 1999, s.183
[5] https://tr.wikipedia.org/wiki/Timur_İmparatorluğu
[6] https://tr.wikipedia.org/wiki/I.Ahmed_Kafes
[7] Demirel, Demokaan, Eski Türklerde Devlet Sisteminin Mutlak Monarşik Modelden Ayrılan Yönleri, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/351391.
